Streszczenie

Domy opackie w klasztorach i posiadłościach cysterskich to zagadnienie słabo zbadane w historiografii europejskiej i polskiej. Największe osiągnięcia w badaniu tych obiektów mieli dotąd archeolodzy oraz historycy architektury i sztuki. Znacznie gorzej natomiast wygląda wykorzystanie źródeł pisanych. Autorzy niniejszego artykułu omawiają domy opackie sześciu średniowiecznych cysterskich klasztorów w Małopolsce (Jędrzejów, Sulejów, Wąchock, Koprzywnica, Mogiła koło Krakowa i Szczyrzyc). Ich celem jest podsumowanie stanu badań, jego krytyczna weryfikacja i aktualizacja o wyniki nowych prac wykopaliskowych i kwerend archiwalnych. Kwerendy objęły nie tylko źródła średniowieczne, zwłaszcza dokumenty i kroniki, ale także nowożytne, aż po opisy, plany, rysunki i zdjęcia z okresu kasat klasztornych w XIX w. i funkcjonowania obiektów w stuleciu XX.

Osobne mieszkania dla opata wydzielano pierwotnie we wschodnim skrzydle klasztoru obok dormitorium. Kroniki klasztorne z Czech i Austrii dowodzą, że już w XIII w. była to uznana praktyka w Europie Środkowej. Takie osobne cele przy dormitorium odkryto w trakcie badań w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy. W Jędrzejowie analogię stanowi tradycja o tzw. celi bł. Wincentego Kadłubka (ok. 1150–1223). Odrębne domy opackie w obrębie klasztorów powstały w Małopolsce dopiero w XV w. Było to zgodne z decyzją Kapituły Generalnej zakonu z 1439 r. W Jędrzejowie dom opacki wedle tradycji kazał zbudować opat Mikołaj z Rębieszyc herbu Odrowąż w drugiej połowie XV w. Był to budynek piętrowy. Dostawiono go po północno-zachodniej stronie kościoła. W XVIII w. został przebudowany w stylu barokowym i powiększony. Po kasacie klasztoru w 1819 r. niszczał stopniowo i został rozebrany w 1947 r. Dziś miejsce po nim zajmuje ołtarz polowy. W Koprzywnicy dom opacki przy wschodnim skrzydle klasztoru zbudował opat Mikołaj Trebnic w 1461 r. Na początku XVI w. rezydencję opata przeniesiono do zachodniej części dziedzińca klasztornego. W XVII w. została ona rozbudowana. Wszystkie budynki części opackiej klasztoru całkowicie wyburzono po kasacie w 1819 r. W Mogile pierwotny dom opacki, dziś tzw. przeorat, powstał w drugiej połowie XV w. Rozbudowano go w stylu renesansowym w pierwszej połowie następnego stulecia. Nową rezydencję w postaci renesansowego pałacyku zlokalizowanego między przeoratem a wschodnim skrzydłem klasztoru zbudował opat Marcin Białobrzeski w 1569 r. Oba budynki zachowały się w znakomitych stanie. W Wąchocku rezydencja opata została wzniesiona w pierwszej połowie XVI w. Ma kształt czworoboku dobudowanego do wschodniego skrzydła klasztoru. W XVII w. została przebudowana. Jej ściany pokrywa ciekawa dekoracja sgraffitowa. W Sulejowie funkcję domu opata spełniał pierwotnie budynek dostawiony do wieży opackiej. W pierwszej połowie XVI w. powstał natomiast osobny czworobok przy wschodnim skrzydle klasztoru. Rezydencję tę rozbudowano następnie wzdłuż skarpy rzeki Pilicy. Po kasacie klasztoru w 1819 r. budynki niszczały. Do dziś z pałacu opata pozostały tylko fragmenty ścian. Dopiero w drugiej połowie XVI w. powstał dom opata w Szczyrzycu, dostawiony do wschodniego skrzydła klasztoru i rozbudowany w XVII w. Zachowany do dziś, pełni tę samą funkcję i nosi nazwę opactwa.

Klasztory cysterskie posiadały też domy w miastach i w swoich wiejskich posiadłościach, które spełniały funkcje rezydencjonalne. Znamy je z wielu wzmianek w źródłach pisanych. Najlepiej rozpoznane są domy opatów mogilskich w Krakowie przy ul. św. Tomasza, znany z wykopalisk, oraz ich dwór w Kacicach koło Słomnik, dziś mocno przebudowany.

W konkluzji Autorzy stwierdzili, iż powstawanie domów opackich nie było wynikiem wprowadzenia w klasztorach instytucji komendy. Ich budowa była natomiast związana z ewolucją form funkcjonowania zakonu, która dokonywała się już w średniowieczu. Uznali, że na ich powstanie składały się nie tylko wymogi funkcjonalne, wiążące się z pozycją i zadaniami opata we wspólnocie, ale także prestiżowe. Podkreślili ponadto, że rozbudowane rezydencje opatów w mniejszym stopniu były wyrazem zepsucia moralnego i bogactwa, natomiast bardziej wyrazem uznanych społecznych i kulturowych wzorców bycia elit i manifestacji własnej pozycji — nie tyle osobistej, co związanej z reprezentowaną instytucją.

Beata Kwiatkowska-Kopka
Maciej Zdanek